علیرضا منافی

گوشی تلفن هوشمندی که در دست شما است می‌تواند بدون آنکه مطلع باشید، ابزار جاسوسی باشد اما اگر راه آن را بدانید، همین گوشی می‌تواند در مقابل افراد، نهادها یا دولت‌هایی که یا به دنبال اطلاعات شخصی شما یا در پی سانسور اطلاعات‌اند، از شما حفاظت کند.

در سال‌های اخیر، پیشرفت فناوری در گسترش و رمزنگاری ابزارهای ارتباط جمعی در کمک به معترضان برای دور ماندن از رصدهای دولتی نقش مهمی داشته است. از اعتراض‌ها در ایران تا جنبش‌های مدنی در سراسر جهان، پیام‌رسان‌های رمزگذاری‌شده «ئی‌ام‌ای‌» (EMA) در حفظ امنیت ارتباطات معترضان تاثیر مثبتی داشتند.

برخی دولت‌ها در تلاش‌اند با اتخاذ سیاست‌های کنترلگرانه و بهره‌گیری از فناوری روز، غول‌های فناوری را وادار ‌کنند تا در صورت نیاز، اطلاعات کاربران را در اختیار آن‌ها قرار دهند. برخی دولت‌ها نیز برای سانسور و محدودسازی اینترنت از فناوری‌های روز استفاده می‌کنند. اما در طرف دیگر ماجرا، فناوری‌هایی در حال توسعه‌ قرار دارند که با رمزنگاری اطلاعات، امنیت ارتباطات را تضمین می‌کنند و حتی ابزارهایی توسعه یافته‌اند که به افراد این امکان را می‌دهد تا در زمان قطعی اینترنت بین‌المللی هم بتوانند فعالیت کنند.

پیام‌رسان‌های رمزنگاری سراسری

مردم در زندگی روزمره به ابزارهای ارتباطی و پیام‌رسان‌های رمزنگاری‌شده که به آن‌ها امکان می‌دهند فارغ از کنترل دولتی یا ناظر بیرونی، با هم در ارتباط باشند، به‌شدت متکی‌اند. پیام‌رسان‌هایی مانند سیگنال (Signal) و سشن (Session) از نمونه ابزارهایی‌اند که با اجرای رمزنگاری سراسری (end-to-end encrypted) توانسته‌اند اعتماد افرادی را که به حفظ حریم خصوصی خود اهمیت بیشتری می‌دهند، جلب کنند.

رمزنگاری سراسری به این معنا است که کسی غیر از فرستنده و گیرنده پیام، خواه سازندگان ابزار خواه نهادهای امنیتی، نمی‌تواند محتوای پیام‌ها و تماس‌ها را شنود کنند. توسعه‌دهندگان این برنامک‌ها باور دارند که «منبع باز» (open-source) بودن این امکان را برای آن‌ها فراهم می‌کند تا خطاهایی را که ممکن است توسعه‌دهندگان برنامه متوجه آن نشده‌ باشند، تشخیص دهند و تصحیح کنند.

«نهفت» برنامک دیگری است که در زمره ابزارهای حفظ حریم خصوصی و ایمن‌سازی ارتباط قرار دارد. این برنامک به‌منظور حفظ مکالمات و جلوگیری از لو رفتن اطلاعات کاربران ایرانی طراحی شده است. این برنامه با رمزگذاری متنی آفلاین برای گوشی‌های اندرویدی باعث می‌شود تا کاربران بتوانند پیام‌های متنی را در یک رشته کلمات فارسی یا در قالب عکس رمزگذاری و ارسال کنند. مزیت این سرویس این است که با رمزگذاری پیام، ارسال آن با هر برنامک پیام‌رسان، خواه پیام‌رسان‌های داخلی و خواه خارجی، امکان‌پذیر است و هیچ فردی جز گیرنده نمی‌تواند از محتوای اصلی آن باخبر شود.

سازندگان این سرویس می‌گویند که «نهفت» از رمزنگاری نامتقارن استفاده می‌کند و برای برقراری ارتباط، ابتدا باید طرفین کلید‌های عمومی را مبادله کنند و پس از آن، افراد می‌توانند پیام‌های رمزگذاری‌شده خود را بفرستند.

علاوه بر ابزارهایی که با کمک فناوری‌های ویژه، از حریم خصوصی افراد محافظت می‌کنند، برخی سرویس‌ها با ایده‌هایی خلاقانه هم به‌منظور دور زدن محدودیت‌های حکومتی ایجاد شده‌اند. «گرشاد» نمونه‌ای از برنامک‌هایی است که بر پایه مشارکت جمعی کاربران به‌منظور اطلاع‌رسانی از محل حضور گشت‌ ارشاد پیش می‌رود. در این برنامک، کاربران می‌توانند با گزارش و علامت‌گذاری محل حضور گشت‌ ارشادها، سایرین را از این تهدید مطلع کنند.

شبکه «همتا به‌ همتا»

برخی فناوری‌ها، علاوه بر حفظ امنیت کاربران، برقراری ارتباط بین افراد و مقابله با قطعی و سانسور اینترنت را هم در اولویت قرار داده‌اند. این ابزارها برخلاف مدل متکی بر سرور مرکزی (Server Base)، به یک سرور اتکا ندارد و بر پایه ایجاد شبکه داخلی از طریق کاربران پیش می‌روند.

در این مدل که «همتا به‌ همتا» نام دارد، کاربران به‌صورت هم‌زمان هم سرور و هم کاربرانی‌اند که محتوا را با یکدیگر به اشتراک می‌گذارند. یکی از فناوری‌های نوین که با هدف دسترس‌پذیر بودن محتوا و مقابله با دستکاری یا سانسور اطلاعات توسعه یافت، پروتکل «آی‌پی‌اف‌اس» (IPFS) است. آی‌پی‌اف‌اس با استفاده از ویژگی‌ شبکه‌های همتا‌ به‌ همتا و تسهیل دسترسی به اطلاعات، فناوری اینترنت غیرمتمرکز را به سمت همه‌گیر شدن سوق داد.

سرکوبگران اینترنت، چه مسئولان دولتی و چه بخش خصوصی، اغلب به امکانات قدرت بالادستی در حوزه فناوری دسترسی دارند که برای کنترل اینترنت، منابع گسترده‌ای را در اختیار آن‌ها قرار می‌دهد. از این‌ رو، آن‌ها آدرس آی‌پی، دامنه یا هر دروازه‌ای در آی‌پی‌اف‌اس را مسدود می‌کنند.

در این فناوری، از آن‌جا که برای رسیدن به مقصد راه‌های زیادی وجود دارد، زمانی که یک دروازه مسدود شده باشد، کاربران می‌توانند به یک دروازه جدید دسترسی پیدا کنند. در یک نمونه در سال ۲۰۱۷، زمانی که دولت کاتالونیا همه‌پرسی برای استقلال را برگزار می‌کرد، دولت اسپانیا تلاش کرد اطلاعات و وب‌سایت‌های انتخاباتی را مسدود کند. دولت کاتالونیا برای مقابله با این اقدام، کل وب‌سایت را به آی‌پی‌اف‌اس منتقل کرد. دولت اسپانیا دروازه‌ها را مسدود کرده بود اما مردم همچنان می‌توانستند از طریق گره‌های (node) جایگزین به وب‌سایت‌ها دسترسی داشته باشند.

ایجاد شبکه داخلی در نبود اینترنت

از دیگر فناوری‌های همتا به‌ همتا که در زندگی شهروندان درگیر جنگ و بحران نقشی پررنگ دارند، برنامک‌هایی‌اند که به ایجاد یک شبکه داخلی بین کاربران کمک می‌کنند. این برنامه‌ها امکان برقراری ارتباط بین افراد و ارسال و دریافت اطلاعات مهم را حتی در نبود اینترنت، فراهم کرده‌اند.

در چند سال اخیر، در زمان‌های خاموشی اینترنت مانند جنگ‌ اوکراین یا اعتراض‌های مدنی در هنگ‌کنگ و ایران، اهمیت استفاده از این دست ابزارها به‌وضوح مشخص شد. یکی از این برنامک‌ها که هم در قطعی اینترنت آبان ۱۳۹۸ در ایران استفاده شد و هم در جنگ روسیه و اوکراین به کمک اوکراینی‌ها آمد، برنامه برایر (Briar) است.

با استفاده از این نرم‌افزار، دو گوشی هوشمند از طریق بلوتوث یا وای‌فای غیرمتصل به اینترنت با یکدیگر ارتباط برقرار می‌کنند. اتصال توام با رمزگذاری انتها به انتها از مزیت‌های این روش ارتباطی است که ایمنی داده‌های ارسالی را تضمین می‌کند و نهادهای امنیتی یا هکرها نمی‌توانند از محتوای تبادل‌شده مطلع شوند.

از دیگر نقاط قوت این روش توانایی آن در گرد هم آوردن تعداد زیادی از این اتصال‌های مستقیم برای ایجاد یک شبکه است؛ بدین معنا که ارتباط فقط به دو نفر محدود نمی‌‌شود و افراد زیادی می‌توانند در فواصل دورتر با یکدیگر ارتباط برقرار کنند که به آن فناوری «شبکه مش» (Mesh Network) گفته می‌شود. اگر یک نفر در میان افراد حاضر در شبکه مش، به اینترنت اتصال فعال داشته باشد، می‌تواند دسترسی خود را با تمام افرادی که به شبکه متصل‌اند، به اشتراک بگذارد و اطلاعات را مخابره کند. از این روش برای ارسال عکس‌ها و ویدیوهای حوادث اوکراین به خارج از این کشور بسیار استفاده شد.

به یاد داشته باشیم که ایده اینترنت غیرمتمرکز همگام با پیشرفت‌های فناورانه در حوزه پیام‌رسان‌ها نویدبخش آینده‌ای است که در آن، کاربران در شرایط بحرانی یا وجود کنترل و نظارت بر ارتباطات، می‌توانند با حفظ حریم خصوصی خود با یکدیگر در ارتباط باشند.

منتشر شده در ایندیپندنت فارسی