علیرضا منافی

اینترنت برای جهانیان آموزش، سرگرمی، تفریح، تسهیل ارتباطات و تجارت الکترونیک را به ارمغان آورده، اما برای ایرانیان یادآور فیلترشکن، قطعی و مسدودسازی است. حکومت ایران بر خلاف دفعات قبل که رفع مشکل در اولین فرصت را وعده‌ می‌داد، این بار اینترنت را به گروگان گرفته و رفع محدودیت‌های اینترنت را به بازگشت معترضان به خانه‌هایشان منوط کرده است.

غروب اینترنت در ایران و سرویس‌هایی که یکی پس از دیگری مسدود شدند

اینترنت ایران شامگاه ۳۰ شهریور غروب کرد و دسترسی به رسانه‌های اجتماعی و فعالیت‌های آنلاین روزمره مختل شد. در روزهای اول، تصور عمومی این بود که وضعیت اینترنت به‌زودی به روال عادی برمی‌گردد. اما هرچه گذشت، محدودیت‌ها و ممنوعیت‌ها بیشتر شدند و اکنون از اینترنت پیکر بی‌جانی بر جا مانده است که تنها نام اینترنت را یدک می‌کشد.

موسسه متریکس آمار برخی سرویس‌هایی را که تحت تاثیر اختلالات و قطعی اینترنت قرار گرفته‌اند، منتشر کرده است. با نگاهی به این آمار، می‌توان دریافت که حکومت ایران در دو ماه اخیر، تمام برنامه‌های چند ساله خود برای قطع اینترنت را اجرایی کرده است.

براساس آمارهای منتشرشده، در شهریور‌ ۱۴۰۱، سهم گوگل‌پلی از سبد دانلود کاربران ایرانی ۲۰ درصد بوده اما این رقم در ماه مهر به حدود پنج درصد رسیده است و به دنبال آن، کاربران ایرانی مجبور شده‌اند از فروشگاه‌های داخلی استفاده کنند. مراجعه به فروشگاه کافه بازار که امنیت برنامه‌ها و نحوه فعالیت آن‌ها بارها با انتقاد همراه بوده، در مهرماه رشدی بیش از ۱۰۰ درصد داشته است. سهم این سرویس از بازار دانلود برنامک (اپلیکیشن) در شهریورماه، ۱۱ درصد بود، اما به دنبال محدودسازی سرویس‌های خارجی، این میزان در مهرماه به نزدیک ۲۵ درصد رسید. فروشگاه مایکت هم که در شهریورماه به سهم پنج درصدی از بازار بسنده کرده بود، در مهر‌ماه نزدیک به ۱۴ درصد از سهم دانلود اپلیکیشن‌ را به خود اختصاص داد.

خصومت بی‌پایان جمهوری اسلامی با سرویس‌های گوگل

سرویس‌های گوگل از همان شروع اعتراض‌ها محدود شدند. اما با اقدام گوگل‌پلی در حذف برنامک‌های ایرانی و هشدار سپر امنیتی گوگل پلی مبنی بر فعالیت‌های جاسوسی این اپلیکیشن‌‌ها، سختگیری‌های جمهوری اسلامی هم بیشتر شد و سرویس‌های گوگل سخت‌تر از پیش مسدود شدند. با اقدام حکومت ایران در مسدودسازی سرویس فایربیس و گوگل‌پلی، دریافت اعلان از برنامک‌هایی که فیلتر نشده بودند هم غیرممکن شد.

سرویس گوگل ادز از دیگر سرویس‌هایی است که هدف غضب جمهوری اسلامی قرار گرفته است. این سرویس یک بستر تبلیغاتی در موتور جست‌وجوی گوگل است که کسب‌وکارها برای معرفی خود به مشتریان، از آن بهره می‌برند. با استفاده از گوگل ادز، اگر کاربر کلمات مرتبط با حوزه فعالیت کسب‌وکار تبلیغ‌دهنده را جست‌وجو کند، وب‌سایت تبلیغ‌کننده با علامت «Ad» در ابتدای نتایج جست‌وجو نمایش داده می‌شود.

در برخی سرویس‌های ارائه‌دهنده اینترنت، پیوندهای گوگل ادز به هیچ عنوان نمایش داده نمی‌شوند. در برخی دیگر نیز، با وجود نمایش آن‌ها، امکان ورود به سایت وجود ندارد و کاربر به یک صفحه مسدودشده منتقل می‌شود.

در شهریور ۱۴۰۱، سهم کسب‌وکارهای ایرانی از تبلیغات گوگل ادز ۳۹ درصد بود که این میزان در مهرماه، به دو درصد رسید. در مقابل، سهم شبکه‌های تبلیغاتی داخلی از جمله مگنت و دیما بیش از ۱۰۰ درصد رشد داشت.

خطرات استفاده از سرویس‌های داخلی

بر اساس آمار، ایران بیشترین دستگاه‌های آلوده به بدافزار در جهان را دارد و از هر سه گوشی، یکی از آن‌ها به بدافزار آلوده است. مهم‌ترین دلیل این اتفاق مسدودسازی فروشگاه‌هایی نظیر گوگل‌پلی و اپ‌استور است. در چنین شرایطی، سرویس‌های داخلی به مرجع دانلود تبدیل شده‌اند؛ فروشگاه‌هایی که نه‌تنها در تامین امنیت کاربران ناتوان‌اند، بلکه بستر نشر ابزارهای ناامن‌‌ به شمار می‌روند. طبق یک بررسی که سال ۱۳۹۹ روی برنامک‌های بارگذاری شده از کافه بازار انجام گرفت، در نزدیک به ۵۰ درصد برنامک‌های بررسی‌شده کافه بازار، دست‌کم یک آنتی‌ویروس بدافزار شناسایی شد و نظارتی بر تولید برنامک‌ها وجود ندارد.

مایکت دیگر فروشگاه دانلود نرم‌افزار است که کاربران آن در ماه‌های اخیر، به دلیل افزایش فیلترینگ، افزایش یافته است. در اردیبهشت‌ماه، مشخص شد که این پلتفرم به منظور انتقال کاربران به درگاه بانکی خود به‌روزرسانی‌های جعلی به کاربران نمایش می‌داده است؛ یعنی از کاربران می‌خواست برنامک‌هایی را که از پلتفرم‌های دیگر مثل گوگل‌پلی یا کافه بازار دریافت کرده‌اند، به‌روزرسانی کنند. حال آنکه به‌روزرسانی در کار نبود و هدف این فروشگاه انتقال تراکنش‌های خرید به درگاه پرداخت مایکت بود.

کارشناسان امنیت دیجیتال همواره درباره امنیت سرویس‌های داخلی و همکاری آن‌ها با نهادهای امنیتی هشدار می‌دهند، اما مسدودسازی سرویس‌های امن موجب شده است که مردم در ایران ناچار شوند از این ابزارها استفاده کنند.

اینترنت طبقاتی، روشی برای نظارت بر مردم

جمهوری اسلامی در این سال‌ها به محدودسازی اینترنت بسنده نکرده؛ بلکه کوشیده است دسترسی شهروندان به اینترنت و فعالیت آن‌ها در فضای مجازی را کنترل کند. در دولت دوازدهم و سیزدهم، اینترنت طبقاتی در ابعاد کوچک اجرایی شد و گام‌های نخستین آن برای اجرای رسمی، راه‌اندازی اینترنت کودکان در دولت رئیسی بود.

پیش‌تر با هک‌شدن سرور ایمیل کارگروه تعیین مصادیق محتوای مجرمانه، اسنادی منتشر شد که نشان می‌داد وزارت ارتباطات در حال آزمایش سامانه‌ای است که اجرای اینترنت طبقاتی را تسهیل می‌کند؛ اما به‌تازگی با انتشار آیین‌نامه حمایت از فریلنسرها، ابعاد گسترده‌تری از برنامه جمهوری اسلامی برای راه‌اندازی اینترنت طبقه‌بندی‌شده هویدا شده است.

بر اساس آیین‌نامه حمایت از فریلنسرها، سازمان نظام صنفی رایانه‌ای موظف شده است با همکاری وزارت ارتباطات، پایگاه ثبت اطلاعات و اعتبارسنجی فریلنسرها را راه‌اندازی کند. طبق این طرح کلیه پلتفرم‌های خدمات فریلنسری هم می‌توانند تبادل اطلاعات کنند. مهم‌تر از همه اینکه وزارت ارتباطات مکلف شده است به فریلنسرها براساس نیاز آن‌ها، اینترنت پرسرعت و پایدار طبقاتی ارائه کند.

راه‌اندازی اینترنت طبقاتی برای حکومت ایران حکم یک تیر و دو نشان دارد. از طرفی، برای شناسایی و احراز هویت کاربران یک پایگاه می‌سازد و از طرف دیگر، بعد از احراز هویت و شناسایی، تصمیم می‌گیرد که به هرکس چه میزان دسترسی به اینترنت بدهد.

با توجه به محدودیت‌های روزافزون اینترنت و گذشت دو ماه از بسته شدن سرویس‌های پرمخاطب، به نظر می‌رسد که این بار زمستانی زودگر برای اینترنت را شاهد نیستیم و حکومت ایران از این موقعیت استفاده کرده است تا تلاش‌های چندین‌ساله‌اش برای دیوارکشی بین شهروندان و اینترنت آزاد را به ثمر بنشاند.